Co to są derywaty i dlaczego powinieneś je znać?

Co to są derywaty i dlaczego powinieneś je znać?

Derywaty, nazywane również instrumentami pochodnymi, to jeden z najbardziej złożonych i jednocześnie fascynujących segmentów rynków finansowych. Ich wartość jest bezpośrednio związana z wartością innego aktywa, zwanego bazowym. Mogą to być akcje, obligacje, indeksy giełdowe, surowce (np. ropa naftowa, złoto), waluty, a nawet stopy procentowe. Wyobraź sobie, że kupujesz bilet na mecz, którego wynik jeszcze nie jest znany. Wartość tego biletu (derywatu) zależy od tego, jak dobrze zagra drużyna (aktywo bazowe). Podobnie derywaty pozwalają spekulować lub zabezpieczać się przed zmianami cen aktywów bazowych bez konieczności ich fizycznego posiadania.

Wbrew pozorom, derywaty nie są nowością. Ich korzenie sięgają starożytności, kiedy to rolnicy zabezpieczali się przed ryzykiem pogodowym, zawierając umowy na dostawę plonów po ustalonej cenie. Dziś derywaty ewoluowały w skomplikowane instrumenty finansowe, dostępne na całym świecie.

Podstawowe definicje i rodzaje derywatów

Zrozumienie derywatów wymaga opanowania kilku kluczowych pojęć. Oto najważniejsze z nich:

• Aktywo bazowe: To aktywo, od którego zależy wartość derywatu. Może to być wszystko, co ma wartość i podlega wahaniom cenowym.
• Kontrakt: Derywat to w istocie umowa pomiędzy dwiema stronami, określająca warunki transakcji w przyszłości.
• Cena wykonania (strike price): Cena, po której aktywo bazowe może być kupione lub sprzedane w przypadku wykonania opcji lub kontraktu terminowego.
• Data wygaśnięcia: Termin, w którym derywat przestaje być ważny.

Najpopularniejsze rodzaje derywatów to:

• Kontrakty terminowe (futures): Umowy na kupno lub sprzedaż określonego aktywa w przyszłości po ustalonej cenie. Są standaryzowane i notowane na giełdach. Często wykorzystywane do zabezpieczania pozycji przez producentów i odbiorców surowców.
• Kontrakty forward: Podobne do futures, ale nie są standaryzowane i zawierane są bezpośrednio między stronami (OTC – over-the-counter). Oferują większą elastyczność, ale wiążą się z wyższym ryzykiem kredytowym.
• Opcje: Dają prawo, ale nie obowiązek, kupna (opcja call) lub sprzedaży (opcja put) aktywa bazowego po ustalonej cenie (cena wykonania) w określonym terminie. Inwestor płaci premię za nabycie opcji. Opcje wykorzystywane są do zabezpieczania portfela, spekulacji i tworzenia złożonych strategii inwestycyjnych.
• Swapy: Umowy na wymianę strumieni płatności w przyszłości. Najpopularniejsze są swapy stóp procentowych (wymiana stałej stopy na zmienną) i swapy walutowe (wymiana przepływów pieniężnych w różnych walutach). Wykorzystywane do zarządzania ryzykiem stóp procentowych i walutowym.

Jak działają derywaty? Mechanizm i przykłady

Zrozumienie mechanizmu działania derywatów najlepiej zobrazować na przykładach:

Przykład 1: Kontrakt terminowy na ropę naftową

Linia lotnicza chce zabezpieczyć się przed wzrostem cen ropy naftowej. Kupuje kontrakt terminowy na dostawę ropy za 6 miesięcy po cenie 80 USD za baryłkę. Jeśli cena ropy wzrośnie do 90 USD, linia lotnicza zrealizuje zysk na kontrakcie terminowym, kompensując tym samym wyższe koszty paliwa. Jeśli cena spadnie do 70 USD, linia lotnicza poniesie stratę na kontrakcie, ale zaoszczędzi na zakupie paliwa. Kontrakt terminowy zadziałał jako zabezpieczenie.

Przykład 2: Opcja kupna na akcje

Inwestor uważa, że akcje spółki XYZ, notowane obecnie po 100 zł, wzrosną w ciągu najbliższych kilku miesięcy. Kupuje opcję kupna (call) z ceną wykonania 110 zł i datą wygaśnięcia za 3 miesiące. Koszt opcji (premia) wynosi 5 zł. Jeśli cena akcji wzrośnie do 120 zł, inwestor może wykonać opcję, kupując akcje po 110 zł i sprzedając je od razu po cenie rynkowej 120 zł. Jego zysk wyniesie 5 zł (10 zł zysku z transakcji minus 5 zł koszt premii). Jeśli cena akcji nie przekroczy 110 zł, inwestor straci jedynie zapłaconą premię 5 zł. Opcja działa jak ubezpieczenie – ogranicza potencjalne straty.

Rola aktywów bazowych w wycenie derywatów

Wartość derywatu jest ściśle powiązana z wartością aktywa bazowego, ale nie jest z nią identyczna. Istnieje kilka czynników, które wpływają na cenę derywatu:

• Cena aktywa bazowego: Podstawowy element. Wzrost ceny aktywa bazowego zazwyczaj powoduje wzrost wartości derywatu (np. opcji call lub kontraktu terminowego kupna) i spadek wartości derywatu przeciwstawnego (np. opcji put lub kontraktu terminowego sprzedaży).
• Zmienność (volatility): Mierzy stopień wahań ceny aktywa bazowego. Im wyższa zmienność, tym wyższa cena opcji. Wynika to z faktu, że większa zmienność zwiększa prawdopodobieństwo, że opcja będzie „w pieniądzu” (czyli opłacalna do wykonania) przed datą wygaśnięcia.
• Czas do wygaśnięcia: Im dłuższy czas do wygaśnięcia, tym wyższa cena opcji. Dłuższy czas daje więcej szans na to, że cena aktywa bazowego zmieni się na korzyść posiadacza opcji.
• Stopy procentowe: Stopy procentowe wpływają na cenę derywatów, szczególnie tych związanych ze stopami procentowymi, takich jak swapy.
• Dywidendy (w przypadku akcji): Dywidendy wypłacane przez spółki wpływają na cenę opcji na akcje. Wypłata dywidendy obniża cenę akcji, co wpływa na wartość opcji call i put.

Derywaty kredytowe: Jak przenosić ryzyko niespłacalności

Derywaty kredytowe to specyficzna grupa instrumentów pochodnych, których celem jest transfer ryzyka kredytowego (ryzyka niespłacalności długu). Najpopularniejszym przykładem jest swap ryzyka kredytowego (Credit Default Swap – CDS).

Wyobraź sobie, że bank udziela kredytu firmie. Bank chce zabezpieczyć się przed ryzykiem, że firma nie spłaci kredytu. Kupuje więc CDS od innej instytucji (np. funduszu hedgingowego). Bank płaci funduszowi regularną premię. W zamian, jeśli firma zbankrutuje i nie spłaci kredytu, fundusz wypłaci bankowi odszkodowanie, pokrywając straty. CDS działa jak ubezpieczenie kredytu.

Derywaty kredytowe, w tym CDS, odegrały istotną rolę w kryzysie finansowym w 2008 roku. Zbyt powszechne i niekontrolowane wykorzystanie CDS, szczególnie w połączeniu z sekurytyzacją długów hipotecznych subprime, przyczyniło się do rozprzestrzenienia ryzyka w systemie finansowym i pogłębiło kryzys.

Rynek derywatów: Giełdowy vs. Pozagiełdowy (OTC)

Handel derywatami odbywa się na dwóch głównych rynkach:

• Rynek giełdowy: Derywaty są standaryzowane, notowane i rozliczane na giełdach. Przykłady to kontrakty terminowe na indeksy giełdowe (np. S&P 500, DAX) i opcje na akcje. Rynek giełdowy charakteryzuje się wysoką transparentnością, regulacją i bezpieczeństwem.
• Rynek pozagiełdowy (OTC – over-the-counter): Derywaty są zawierane bezpośrednio między dwiema stronami, bez pośrednictwa giełdy. Przykłady to forwardy walutowe i swapy stóp procentowych. Rynek OTC oferuje większą elastyczność, ale wiąże się z wyższym ryzykiem kredytowym i mniejszą transparentnością.

Dominującą rolę na rynku derywatów odgrywają instytucje finansowe, takie jak banki inwestycyjne, fundusze hedgingowe i firmy ubezpieczeniowe. Inwestorzy indywidualni również mogą handlować derywatami, głównie za pośrednictwem brokerów oferujących dostęp do rynków giełdowych.

Praktyczne zastosowania derywatów: Zarządzanie ryzykiem, spekulacja i hedging

Derywaty oferują szeroki wachlarz możliwości zarządzania ryzykiem i generowania zysków:

• Zarządzanie ryzykiem: Firmy wykorzystują derywaty do zabezpieczania się przed ryzykiem walutowym (np. eksporterzy), ryzykiem stóp procentowych (np. firmy z dużym zadłużeniem) i ryzykiem cen surowców (np. linie lotnicze, producenci żywności).
• Spekulacja: Inwestorzy wykorzystują derywaty do obstawiania zmian cen aktywów bazowych. Dzięki dźwigni finansowej, derywaty pozwalają na generowanie wysokich zysków (ale również strat) przy stosunkowo niewielkim wkładzie kapitałowym.
• Hedging: Inwestorzy wykorzystują derywaty do zabezpieczania swoich portfeli inwestycyjnych przed spadkami cen akcji lub obligacji. Kupując opcje put lub kontrakty terminowe sprzedaży, mogą ograniczyć potencjalne straty.

Strategie inwestycyjne z wykorzystaniem derywatów

Wykorzystanie derywatów w strategiach inwestycyjnych wymaga dobrego zrozumienia mechanizmów działania tych instrumentów i precyzyjnego określenia celów inwestycyjnych. Oto kilka przykładów:

• Long Straddle: Zakup opcji kupna (call) i opcji sprzedaży (put) z tą samą ceną wykonania i datą wygaśnięcia. Strategia zyskowna, gdy cena aktywa bazowego znacznie wzrośnie lub spadnie.
• Covered Call: Sprzedaż opcji kupna (call) na akcje, które już posiadamy w portfelu. Strategia generuje dodatkowy dochód z premii opcyjnej, ale ogranicza potencjalne zyski, jeśli cena akcji znacznie wzrośnie.
• Bull Call Spread: Zakup opcji kupna (call) z niższą ceną wykonania i sprzedaż opcji kupna (call) z wyższą ceną wykonania. Strategia pozwala na ograniczenie kosztów inwestycji w opcje, ale również ogranicza potencjalne zyski.

Zalety i wady derywatów: Czy warto inwestować?

Derywaty oferują wiele korzyści, ale wiążą się również z pewnymi ryzykami:

Zalety:

• Możliwość zabezpieczenia się przed ryzykiem rynkowym.
• Możliwość generowania wysokich zysków dzięki dźwigni finansowej.
• Poprawa efektywności rynków finansowych.
• Dostęp do szerokiej gamy aktywów i rynków.

Wady:

• Wysoka zmienność i ryzyko strat.
• Złożoność instrumentów i trudność w zrozumieniu.
• Ryzyko kredytowe kontrahenta.
• Możliwość spekulacji i nadużyć.

Inwestowanie w derywaty wymaga gruntownej wiedzy, doświadczenia i dyscypliny. Nie są to instrumenty dla początkujących inwestorów. Przed podjęciem decyzji o inwestycji należy dokładnie przeanalizować swoje cele inwestycyjne, tolerancję ryzyka i sytuację finansową. Warto również skonsultować się z doradcą finansowym.